1 april, over volksvermaak en kantelmoment

Er zijn weinig dagen in het jaar die zich qua aandacht kunnen meten aan de dag van de grappen. Velen, van jong tot oud, maken zich eraan schuldig; van flauw tot op het randje. Niets is leuker dan anderen erin te laten tuimelen. We hebben het over 1 april. Die traditie bestaat in veel Europese landen.  Links zie je een voorbeeld uit Londen in 1857. De leeuwen zijn nooit gewassen!
En ook: ‘op 1 april verloor Alva zijn bril’. Geen grap, maar een mooi ezelsbruggetje voor een van de bekendste gebeurtenissen uit de Tachtigjarige Oorlog en daarmee uit de ‘vaderlandse geschiedenis’. Met als gevolg een zelfstandige Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden die niet langer bij Spanje hoorde.

1 april, kikker in je bil

We kennen ’t fenomeen, allemaal. We kennen ook het gevoel van ‘erin-getrapt-zijn’, toch? Al zo lang een gebruik dat het ontstaan ervan niet eens meer te achterhalen is. Een volksvermaak met niet te vergeten de vaak dikke voorpret.
1 april is de datum waarop mensen elkaar zoveel mogelijk proberen beet te nemen met een bepaald soort grappen: erop uit gestuurd worden met een onmogelijke boodschap, bijvoorbeeld de ‘vierkante gaatjespan’. Maar ook elkaar massaal en goedmoedig in de maling nemen, een oploopje organiseren, bellers en kijkers uitnodigen om actie te ondernemen.
En ieder jaar opnieuw zijn mensen druk met het bedenken van dé 1-aprilgrap.

De beste landelijke grap tot nu toe schijnt het aanspoelen van het  beeld ‘de Loeres’ te zijn. Een beeld dat een grote gelijkenis vertoonde met  de beelden die op de  Paaseilanden staan, spoelde aan op het strand bij Zandvoort. Iedereen was er druk mee. Maar zo groots en uitgewerkt heb je ze niet vaak. Andere bekende grappen zijn de Russische onderzeeër in de Rijn of de HEMA met een rookworstenvlaai. Of wat denk je van de zijwieltjes voor dronken studenten. Ook in de omgeving van Culemborg kunnen ze er wat van: tolheffing op de dijk bij Gorinchem of de tijdelijke sluiting vanwege ongedierte, de Lexues i Apasionuar (boekenwurm) van ons eigen Regionaal Archief Rivierenland te Tiel. Allemaal toch zeker hele aardige grappen.

En Culemborg? Bij Voet is er geen voorbeeld bekend van een beroemde Culemborgse 1-aprilgrap. Misschien ken je een aardige, Culemborgse grap? Meld het dan aan Voet!

De traditie bestaat niet alleen in Nederland, maar ook in veel andere Europese landen. In Frankrijk spreekt men van poisson d’avril (‘Aprilvis’), in Duitsland van Narrentag. In Engelstalige landen wordt de dag April Fools’ Day genoemd en de Russen hebben het over Den Doeraka (‘dag van de dommerik’).
In de Spaanstalige wereld (Spanje en Latijns-Amerika) is 28 december, de dag waarop de Onschuldige Kinderen worden herdacht, het equivalent van 1 april. Minorca viert wél Gekkendag op 1 april, maar dit eiland was dan ook in de 18e eeuw een Britse kolonie. En in Brazilië, oud-Portugese kolonie, is 1 april  de ‘Dag van de leugen’. In Noord-Europa gebeurt hetzelfde, op of rond 1 april, met Pasen bijvoorbeeld, of op 1 mei. In België noemen ze 1 april ook wel ‘verzenderkesdag’: de dag waarop mensen elkaar voor niets ergens naartoe proberen te ‘zenden’. Een bekend voorbeeld daarvan vond plaats in 1973. Toen meldde De Gazet van Antwerpen dat de plaatselijke dierentuin wegens ruimtegebrek haar dieren gratis zou weggeven. Ruim tweehonderd bezoekers kwamen voor een gratis huisdier.

Deze vorm van 1-aprilgrap komt qua stijl aardig in de buurt van de Nederlandse grappenmakerij. Een paar voorbeelden:

Het door de kunstenaar Edo van Tetterode vervaardigde beeld wordt door een ’toevallige’ passant gevonden en gemeld bij de Kustwacht. Er ontstaat een flinke mediastorm: het nieuws haalt de voorpagina’s van de kranten, zelfs in het buitenland. Een zogenaamde Paaseiland-deskundige (dezelfde Edo van Tetterode) komt over uit Scandinavië om het beeld te bestuderen. Het  hele gebeuren is samen met de NCRV in scène gezet. In 1990 besteedde de televisierubriek De Vrijdagavond is Anders Show er nog uitgebreid aandacht aan.

De oorsprong van de 1-aprilgrap is niet bekend. Eén theorie zegt dat de traditie is ontstaan in Frankrijk met het ‘feest der zotten’ (la fête des fous), een middeleeuws festival. Dat feest, dat ook de oorsprong is van carnaval, werd rond 1 januari gevierd met het kiezen van een ‘valse’ paus of bisschop. Aan de basis hiervan lagen dan weer naar alle waarschijnlijkheid vroegere heidense feestdagen.  Een andere theorie zegt dat het is ontstaan met de invoering van de gregoriaanse kalender in 1582. De jaarwisseling verschoof en viel niet meer tussen 25 maart en 1 april, maar op 1 januari. Mensen die hier nog niet aan waren gewend (of dit niet wilden accepteren) werden op 1 april uitgenodigd voor niet bestaande feestjes. Deze theorie lijkt ook weer onwaarschijnlijk omdat de 1-aprilgrap al voorkomt in vroegere geschriften. De eerste 1-aprilgrap wordt al vermeld in een bron uit 1508, in een gedicht van Eloy d’Amerval.

Kortom, 1 januari of 1 april, hoe het precies zit weten we kennelijk niet, Maar gevoeglijk kunnen we aannemen dat het een volkstraditie was en is die in een behoefte voorziet. Anders zouden we het nooit zo lang hebben volgehouden.

1 april, Alva verliest z’n bril

In Nederland wordt de inname van Den Briel of Brielle door de Watergeuzen op 1 april 1572 vaak aangedragen als aanleiding voor de 1-aprilgrap. Maar aangezien 1 april internationaal een grappendag is, lijkt dat niet waarschijnlijk. Wel heeft deze gebeurtenis geleid tot het 1-aprilrijmpje, hét ezelsbruggetje voor de geschiedenisles over de Opstand.

De Watergeuzen waren zeerovers, harde jongens. Onder hen bevonden zich veel vluchtelingen voor het regime van de Spaanse landvoogd Alva. Door hun plunderingen waren ze niet geliefd bij het volk. Vanaf 1568 zet Willem van Oranje de geuzen in tegen Spanje. In naam van Oranje namen de Watergeuzen op 1 april 1572 de kleine havenstad Den Briel in. Hiermee werd het de eerste vrije stad in de Nederlanden. Het werd ook de eerste stad waar de opstandelingen de dienst uitmaakten. Alva hechtte in eerste instantie niet veel waarde aan dit verlies, maar hij onderschatte het. De inname van Den Briel bleek een domino-effect te hebben en andere Hollandse steden zoals Vlissingen, die een week later het heft in eigen handen nam, voelden zich gesterkt in hun strijd. Uiteindelijk vallen de Nederlandse gewesten  in 1588 uiteen in de zuidelijke Spaanse Nederlanden en de noordelijke Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden.

De bevolking van Brielle herdenkt jaarlijks dat het op 1 april 1572 door de Geuzen werd ingenomen. Het is een lokale feestdag die jaarlijks tienduizenden bezoekers trekt en waaraan honderden Briellenaren actief deelnemen. Rond de viering op de 1e april vinden er ook een aantal activiteiten plaats zoals de ‘Kalknacht’ waarbij in de vroege ochtend met een emmer kalk en kwast grappige zinnen geschreven worden op ramen van huizen en winkels. Daarnaast is er een ‘Geuzenmaaltijd’ en een traditionele Ambachtenmarkt die doet denken aan vroeger tijden.
Bijzonder is wel dat het feest alleen in Den Briel nog wordt gevierd.  In Culemborg werd (net als in de meeste andere gemeenten in Nederland) in 1872, 300 jaar na dato, nog aandacht besteed aan het feit de Geuzen den Briel veroverden. Toen vierde Culemborg een groots 1-aprilfeest. (zie ook het boek: Kijkend naar Culemborg, artikel 39). Gezien de impact die de inname had in de Nederlandse geschiedenis zou je kunnen denken dat het meer aandacht kreeg. De tijden zijn veranderd!

Bronnen: Andere Tijden; Nationaal archief; Historisch museum den Briel; Oneindig Noord-Holland; Wikipedia.