Verslag lezing ‘Vikingen en Dorestad’ 22 mei 2025

De Vikingen en Dorestad. Nepnieuws en framing in de 9e eeuw. Het is tijd voor ‘fact checking’

Daniël Jumelet opent de avond met de aankondiging van de lezing door Martin Vastenhout. Martin stelt zichzelf vervolgens voor als vrijwilliger bij het Museum Dorestad. Hij studeerde landschapsarchitectuur; historische geografie had toen al zijn belangstelling. Inmiddels heeft hij daar heel veel belangstelling voor en heeft zich ook in geschiedenis verdiept. Hij is coördinator landgoederen bij de gemeente Utrecht. Het Museum geeft een magazine uit, waarvan hij er stapels heeft meegenomen (en ze zijn bij de VVV van Wijk bij Duurstede gratis te verkrijgen).

Viking
De oorsprong van het woord ‘Viking’, die meestal als piraat of plunderaar wordt gezien, stamt van de 12e–14e eeuw en komt van een oud Noors woord.

Beeld van de Viking
Martin begint met de schoolplaat van Isings van de plundering van Dorestad. Daarop is het grootste cliché beeld van de Viking te zien, met de helm en hoornen. Archeologen troffen beide aan en trokken de verkeerde conclusie dat die hoornen van de helmen waren afgevallen maar er op hoorden. Wagner had dit in zijn opera Die Walkure opgenomen voor de zangers en zo is het beeld gebleven! Terwijl het misschien gewoon de drinkbekers waren… Ook de drakenkoppen zijn standaard als beeld bij de schepen opgenomen: die werden echter alleen gebruikt bij aanvallen en niet op handelsschepen.

Wanneer Museum Dorestad weer geopend zal worden (eind 2025), zal een meer reëel beeld van de Viking worden getoond. De woestheid is er wat afgehaald; het waren meestal landarbeiders, vissers en handelaren. Ze hadden geen helm, geen grote schilden. Het gaat om imago en identiteit. En zo verbeeldt Isings’ verhaal het imago van de Vikingen, maar de identiteit is anders. En laat Martin zien dat afhankelijk van wie de geschiedenis vertelt, tekent en opschrijft, er een verhaal wordt verteld. Vanavond zal hij op meerdere punten aan ‘fact checking’ doen.

Vikingen in Dorestad
Iedereen kent Dorestad van de Vikingen, terwijl het best een korte tijd was dat die Vikingen daar waren. Zo is er in de wereld van de games Viking Conquest: een groot spel, dat heel erg gebaseerd is op de werkelijkheid. Dorestad heeft daarin ook een plek als stad die veroverd kan worden. Ook is er een boek van Asterix en Obelisk en de Noormannen, waar een heruitgave van is gekomen. Daarin zie je weer de standaardbeelden.

De vraag ontstaat: is elke Noorman een Viking? Nee. De volgende vraag is of elke Viking een Noorman is? Ook niet. Vikingen waren eigenlijk gewoon bendes, die een oorsprong hadden in de verschillende Scandinavische landen.

Het plunderen, branden en roven was het verdienmodel van de Vikingen. In Dorestad zijn geen sporen van een brand. Archeologen denken dat de Vikingen wel alles hebben leeggehaald maar vervolgens de huizen en zo hebben laten staan. Dan konden zich opnieuw mensen vestigen op die plaatsen en de stad opbouwen. En om de 6-10 jaar kwamen de Vikingen dan weer terug om te plunderden; zo konden ze steeds een buit behalen. Terreur maakt dat de mensen bang waren voor de Vikingen.

Wie zijn de Noormannen en waar komen ze vandaan?
Herkomst van de Vikingen ligt in (Zuid) Scandinavië: Denemarken, Zweden en Noorwegen.

Waarom trokken ze er op uit?
De Scandinaviërs hadden een hard bestaan met op boerderijen en in de visserij. De leefomstandigheden waren moeilijk, zeker toen de bevolking groeide. Het dagelijks leven was zwaar en veeleisend. Velen leefden vreedzaam als handelaren en boeren; veel handel was gebaseerd op ruilen. De Noormannen die thuis bleven, ondersteunden hun gezin.

Redenen om weg te trekken waren dus: handel, avontuur, op de vlucht, meer levensruimte. De kolonisatie begon pas na het plunderen. Vrouwen hadden in de gemeenschappen wel een gelijkwaardige positie, maar vrouwelijke krijgers gingen weinig mee.

Wat maakte het wegtrekken mogelijk?
Zeewaardige schepen, die gebruik maakten van de kiel en het zeil. Het waren hele goede schepen. Zo konden er veel grotere afstanden worden afgelegd. Het waren open boten en niet heel groot (geschikt voor 20-24 mensen). Sommige oorlogsschepen waren groter. Er was geen comfort aan boord.

In Nederland zijn er een paar Vikingschepen:

• De Orm: in 1983 in Zuid Scharwoude gebouwd, die een reis naar Oslo en Stockholm heeft gemaakt op de manier zoals de Vikingen dat ook deden. Nu te koop en moet een goede bestemming krijgen;
• Dorestad 1: in 2021 in Wijk bij Duurstede gebouwd, die met Sails meedeed en nu voor schoolreisjes of tochtjes te boeken is;
• In Leeuwarden en Amsterdam zijn ook nog schepen, maar dat zijn geen goede replica’s.

Waar voeren ze naar toe?

Op het kaartje is te zien dat de afstanden die de Vikingen aflegden gigantisch waren:

Noorse Vikingen vertrokken naar het westen: IJsland, Groenland, Britse eilanden, Newfoundland (waar nu ook mensen in musea werken die de Viking spelen; de Orm is daar ook geweest in Sail 2000);

Zweedse Vikingen vertrokken naar het oosten: Finland en de Baltische staten, Ladogameer, Oekraïne en Rusland (inclusief handelsroutes naar China);

Deense Vikingen vertrokken naar het zuiden: Zuid Engeland, Nederland, Vlaanderen, Normandië, Sicilië.

Wat deden ze daar?

• Handelen: huiden tegenover wijn, slaven (wat van alle tijden is en ook in Dorestad gebeurde).
• Plunderen: halen wat er te halen valt.
• Vechten als huurling (Terreur a la carte) bijvoorbeeld voor de hoogste bieder.
• Vestigen (later: geassimileerd).

Is er een Vikingentijdperk?
Dat is de vraag. Wat is er van vastgelegd en opgeschreven? Van 800 tot 1.000 – 1.200 na Chr. is het tijdperk van de Deense en Noorse Vikingen die in ons gebied waren. De eerste beschreven waarneming is van 789 na Chr.. ‘Begin’ op 8 juni 793 na Chr.: Lindesfarne: de monniken schreven over de plundering op die dag. ‘Einde’ op 25 september 1.066 met de slag bij Stamford Bridge, waar het Vikingleger is verslagen. Maar bij de slag bij Hastings, op 14 oktober 1.066, verloren de overwinnaars de volgende slag (zoals te zien is op een tapijt van Bayeux).

Er zijn grofweg twee perioden te onderscheiden:

• Plundering ongeveer 789 – 1.000 na Chr. was vooral strooptochten en daarna kolonisatie;
• Vanaf 1.000 na Chr. tot 1.000-1.200 na Chr. vestigden de Vikingen zich meer.

Wat was de relatie van de Vikingen met Dorestad?

• De Friezen en Franken zaten in die jaren Dorestad: die gingen handel drijven met de Noormannen. In de bloeitijd woonden er 2.500 mensen (en in Nederland 25.000): was een metropool voor die tijd. Er was een muntstelsel, er werd wijn verhandeld.
• Plunderingen: vier invallen tussen 834 en 863 na Chr.
• Terroristische acties, bestuurlijke rol van krijgsheren of een combinatie van beide. Zoals bij Rorik, graaf van Dorestad (ca. 820-na 873 en voor 882). Zijn broer had Walcheren etc.; de oom ging over Noord Groningen en Duitsland.

Eigenlijk speelden de Vikinginvallen in Dorestad maar 30 jaar.

(Pauze)

Ga op Viking

Nederland

Lang is Dorestad een mythe geweest in de Nederlands historie. Dat er zo’n grote stad was werd niet geloofd; er waren ook nog geen stadsresten gevonden. In 1840-1845 werden er in Eijk bij Duurstede veel botten opgegraven en archeologen concludeerden dat Dorestad toch echt heeft bestaan. In de Vikingentijd is er veel verteld en mondeling overgedragen maar er werd weinig over geschreven.

• Leiden, RMO
• Amersfoort: Dorestad boerderij zoals de boerderijen toen waren
• Den Oever: Viking Informatie Centrum

Overzee

• Engeland: Jorvik (York)

Thuislanden van de Vikingen

Steden die groot zijn geworden door de handel met Dorestad, sommige zijn nu werelderfgoed:

• Duitsland: Haithabu
• Denemarken: Ribe en Roskilde voor schepen
• Noorwegen: Kaupang
• Zweden: Birka

Luit van der Tuuk heeft veel boeken over de Vikingen geschreven. Vorig jaar: Dorestad Onthuld.

Dorestad
Het beeld van Dorestad kent een aantal delen. Allereerst waren er allemaal schepen die aanmeerden aan aanlegsteigers. De pachthuizen lagen aan de haven. Daarachter lagen alle ambachtshuizen. Daarachter de boerderijen en het achterland.

Dorestad is nooit een machtscentrum geworden want het lag op het grensgebied tussen Friezen en Franken. En het is nooit een kerkelijk centrum geworden. Geen kasteel, geen edelman, geen kerk. Het invallen van de Vikingen was een van de factoren die Dorestad deed verdwijnen. Maar vooral ook de rivier die zich verlegde. En er kwam concurrentie van Tiel en andere handelssteden. Tegen 900 was het afgelopen met het grote Dorestad.

Museum Dorestad
In 2012 werd verteld dat Museum Dorestad van de Muntstraat naar de Markt moest verhuizen. De gemeenteraad vond de verbouwing van het oude raadhuis duur, het vertoonde veel verborgen gebreken (kap verrot) en de kosten om dat op te knappen gaven hoge kosten. Uiteindelijk is dat wel gebeurd. Het gebouw is nu geopend met een VVV en de mogelijkheid voor trouwerijen. Voor het Museum wordt een nieuwe tentoonstelling voorbereid. Fondsenwerving hiervoor (6-8 ton) is gelukt.

Als het Museum opengaat, ga je eerst naar de zolder naar de Limeszaal. Maar de fundamenten van het Castellum daar zijn niet gevonden want de rivieren hebben die verwoest; wel zijn er veel vondsten zoals de helm van Titus uit de Rijn (nu bij RMO). Vervolgens ga je het Dorestad-experience in. De reis van Katla verbeeldt het leven in Dorestad: een bijzonder verhaal van een Christenvrouw uit Birka wordt als film vertoont; ze moest het familiekapitaal verdelen over de armen in Dorestad. Aan het eind van de zolder kom je in de herberg.

In de tentoonstelling zijn vragen die centraal staan. Er zijn ook games opgenomen in de tentoonstelling. En een maquette van een ambachtshuis met voorwerpen en de hologram laat zien wat er gebeurde bij de timmerman etc. Ook handel komt aan bod: wat kwam er binnen en hoe vervolgde dat zijn weg. Ook over macht en gezag is een deel op een tapijt verbeeld. En het verhaal over imago en identiteit. Wie er langs kwamen wordt met paspoorten in een douanekantoor verbeeld.

Het is bijna zo ver. Met het clichébeeld van de Viking gaat iedereen naar binnen en dan zal het goede verhaal worden verteld. Binnenkort zal het Museum worden geopend.

Antwoorden op vragen uit de zaal

• Dorestad is verdwenen boven de grond.
• Hoe komt Wijk bij Duurstede aan zijn naam? ‘Wijk’ is van Vicus, wat een dorp bij het Castellum is; Duurstede is van Dorestad.
• Vanaf de haven naar het zuiden toe moet ook nog Dorestad hebben gelegen. De Zandweg en Hoofdweg, de nieuwe wijk: dat is allemaal Dorestad geweest.
• Je kunt het magazine ook met QR code gratis toegestuurd krijgen.

Afronding
Daniël dankt Martin. Hij sluit af met te vertellen dat de excursie van Voet volgend jaar naar het Museum Dorestad zal zijn.